De koepel moest een diameter van 32 meter hebben. In de 5e eeuw was alleen de koepel van het Pantheon in Rome groter. Die was in de 2e eeuw op een cilindervormig gebouw geplaatst, maar in Constantinopel was de uitdaging – naast het formaat – dat er voor het eerst een koepel op een rechthoekige ruimte werd gezet.

De architecten vonden een oplossing: de vier kolommen waarop de koepel rustte, werden verbonden door bogen. Deze constructiemethode zorgde voor een harmonieuze overgang tussen de zuilen en de koepel en verplaatste bovendien de druk van de stenen naar de zuilen.

Het meest indrukwekkende element van Hagia Sophia is de koepel, die rust op een rij glazen ramen. In de kerk slaagden de architecten er voor het eerst in om een ronde koepel boven een rechthoekige ruimte te bouwen.

De prestigieuze kerk van Justinianus werd in rap tempo uit de grond gestampt, maar daardoor gingen de arbeiders minder zorgvuldig te werk. Zo smeerden ze dikke lagen mortel tussen de stenen. In grote delen van het metselwerk werd zelfs meer mortel gebruikt dan steen. Bovendien was de mortel vaak nog niet droog genoeg voor de volgende laag stenen werd aangebracht. Dit leidde tot instabiele muren die naar buiten bogen. Er moesten torens aan de buitenkant komen om de muren op hun plek te houden.

Ondanks de omvang en het vernieuwende ontwerp was de Hagia Sophia na slechts vijf jaar en tien maanden klaar. Dit illustreert hoe machtig Justinianus was en waartoe het Byzantijnse Rijk in zijn hoogtijdagen in staat was.

De haastig gebouwde muren maakten de kerk en vooral de koepel echter kwetsbaar voor aardbevingen. Al 16 jaar na de inwijding stortten delen van de koepel in toen een bescheiden aardbeving Constantinopel trof.

De koepel werd snel gerepareerd, maar werd vier én zes jaar later weer deels verwoest door aardbevingen. Nu moest de hele koepel worden herbouwd. Een neef van Isidorus kreeg de opdracht. Hij bouwde een koepel die 2,65 meter hoger was dan de eerste om het bouwwerk stabieler te maken. Hij voegde ook meer steunberen toe langs de muren om de druk op de koepel te verlichten.

Ondanks de verbeteringen raakte de Hagia Sophia opnieuw zwaar beschadigd bij aardbevingen in 869 en 986. Beide keren stortten delen van de westkant van de kerk in, en bij de laatste van de twee aardbevingen begaven ook delen van de koepel het. Deze keer duurde het meer dan acht jaar om de schade te herstellen – bijna drie jaar langer dan het had gekost om de kerk te bouwen.

Hoewel aardbevingen soms schade aanrichtten, was de Hagia Sophia in de middeleeuwen het bewijs van de kracht van het Byzantijnse Rijk. De kerk was vanaf de inwijding bijna 1000 jaar lang het grootste heiligdom van het christendom qua oppervlakte. Ze werd ook beschreven als de mooiste in de christelijke wereld. Het interieur had een overweldigend effect op bezoekers.

De historicus Procopius schreef dat hij pijn in zijn nek kreeg. En de bouwer van de Hagia Sophia, keizer Justinianus, viel bij de inwijding wenend op zijn knieën van ontzag voor zijn eigen werk: ‘Salomo, ik heb u overtroffen,’ riep hij uit, met een verwijzing naar de legendarische joodse tempel in Jeruzalem.

De Hagia Sophia is al 1500 jaar een trekpleister. Bezoekers kunnen vandaag de dag een bijzondere mix van christelijke mozaïekkunst, islamitische kalligrafie en zelfs sporen van Vikingen bewonderen.

In 1054 werd de kerk het centrum van de orthodoxe versie van het christendom, omdat de religieuze leider van Constantinopel het gezag van de paus niet wilde erkennen. De christelijke kerk viel zo uit elkaar in een katholieke en een orthodoxe tak, en de stad en het rijk raakten in verval.

Eeuwenlang was het Byzantijnse Rijk de grootmacht van het Midden-Oosten geweest, maar oorlogen tegen Turken en Bulgaren verzwakten het rijk. Eind 11e eeuw verloor het rijk de meeste van zijn bezittingen: alleen Griekenland en het oosten van Turkije bleven over.

In 1202 deed prins Alexius Angelus, de zoon van een afgezette keizer, een riskante poging om aan de macht te komen. Hij bood aan om de leden van de Vierde Kruistocht een groot bedrag te betalen, de paus te erkennen en zich met zijn leger bij de kruistocht aan te sluiten als de kruisvaarders hem op de troon zouden zetten. De kruistocht bereikte Constantinopel in 1203, de zittende keizer vluchtte en prins Alexius Angelus besteeg de troon.

Hij ontdekte echter al snel dat de schatkist leeg was en stelde de betaling aan de kruisvaarders een jaar uit. Het verblijf van de buitenlandse strijders in de stad maakte Alexius Angelus erg impopulair, en in de lente van 1204 werd hij vermoord door een hoveling, die zelf op de troon ging zitten.

De verovering van Constantinopel door de kruisvaarders was een slag die het Byzantijnse Rijk nooit te boven kwam. Het rijk viel uiteen in verschillende kleinere staten, en in de 15e eeuw bestond het nog maar uit drie steden in Turkije en Griekenland.

De val van het rijk was een kwestie van tijd. Toen sultan Mehmet II in 1453 de hoofdstad belegerde, was de ramp voor het orthodoxe christendom een feit. Na een beleg van 53 dagen gaf de stad zich over. Aan het hoofd van zijn leger trok de sultan op naar de Hagia Sophia en riep hij de grootste kerk van het christendom uit tot moskee.

In tegenstelling tot de kruisvaarders plunderden de moslims de Hagia Sophia niet – integendeel. De kerk was slecht onderhouden en vervallen, en de sultan liet een grote ploeg van ambachtslieden de nieuwe moskee restaureren.

Zelfs de christelijke mozaïeken en fresco’s werden in ere hersteld. Later, in de 16e eeuw, werden de mozaïeken echter bedekt met gips omdat de islam religieuze afbeeldingen verbiedt.

Op 2 april 1453 belegerde sultan Mehmet II Constantinopel met 80.000 man. Er waren 7000 verdedigers.

Om de massieve muren te vernietigen, liet de sultan een 9 meter lang kanon bouwen, dat kogels van 550 kilo afvuurde. Maar na elk schot moest het kanon worden gekoeld, zodat het maar drie keer per dag kon worden afgevuurd – en na zes weken bezweek het door de kracht van zijn eigen terugslag.

De Ottomanen drongen uiteindelijk de stad binnen via een vergeten, ontgrendelde poort, verborgen onder het puin. In korte tijd werden de verdedigers overrompeld, en op 29 mei 1453 viel de hoofdstad van het Byzantijnse Rijk in handen van de aanvallers.

De Turkse vader des vaderlands, Kemal Atatürk, wilde niet dat de Hagia Sophia als moskee diende in zijn seculiere republiek. Sinds 1935 was de Hagia Sophia daarom een museum.

Maar dat was van korte duur. Op 10 juli 2020 tekende de Turkse president Recep Tayyip Erdoğan een decreet om weer een moskee van het gebouw te maken.

Twee weken later woonde hij het eerste vrijdaggebed in 86 jaar bij in de Hagia Sophia:

‘De Hagia Sophia breekt zijn ketenen. Dit was de grootste droom van onze jeugd,’ zei Erdoğan.

De moskee is elke dag van de week open voor bezoekers, maar sluit tijdens religieuze ceremonies.